جامه پوش: پیشرفت تکنولوژی و ماشینی شدن تولید کالاها، نه‌تنها باعث از بین رفتن صنایع دستی نشد بلکه آن را به فعالیتی متمایز و تولیداتش را هم به کالاهایی متمایز از نمونه‌های صنعتی تبدیل کرد.
۷۱۸ میلیارد دلار ارزش بازار جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۲۰ بود. اما ارزش صادرات صنایع دستی ایران در سال ۱۳۹۷ تنها ۲۸۹ میلیون دلار بود؛ صادراتی درخور یک شهر نه یک کشور!
صنایع دستی چیست؟
در یک تقسیم‌بندی کلی، اقتصاد به سه بخش کشاورزی، صنعت و خدمات دسته‌بندی می‌شود که هر کدام شامل زیربخش‌های دیگری دارد. مثلاً بخش صنعت شامل زیربخش های متعددی است؛ از نفت و گاز تا تولید لوازم خانگی و…. در این میان، صنایع دستی هرچند خودش به‌طور مستقل زیرشاخه صنعت نیست اما شامل چندین زیرشاخه مثل «منسوجات»، «پوشاک»، «قالی و قالیچه»، «محصولات چوبی» و… است. صرف نظر از این تقسیم‌بندی‌ها، صنایع دستی را می‌توان به نوعی پدربزرگ صنعت خواند.
چه ظرفیت‌هایی داریم؟
ایران یکی از مهم‌ترین کشورها در حوزه صنایع دستی است که به لطف پیشینه چندین هزار ساله، ید طولایی در این زمینه در جهان دارد. شواهد این حرف هم زیادند. یک نمونه‌اش اعطای چندین نشان بین‌المللی مرغوبیت به صنایع دستی ایران است. اعطای نشان مرغوبیت صنایع دستی یونسکو از سال ۲۰۰۱ شروع و از سال ۲۰۰۶ به مهم‌ترین پروژه یونسکو در حوزه صنایع دستی تبدیل شد. فقط به عنوان نمونه ۶۵ اثر ایرانی در سال ۱۳۸۹ نشان اصالت یونسکو گرفتند. در سال ۱۳۹۷ هم یونسکو به ۴۶ اثر ایرانی مهر اصالت زد.
گذشته از نشان اصالت و مرغوبیت یونسکو، ایران ۱۴ شهر و روستای صنایع دستی ثبت شده در دنیا دارد که ایران را به رتبه اول جهان در این حوزه تبدیل کرده است. همه این‌ها اما به قولی مشت نمونه خروار است. صنایع دستی ایران فراتر از این‌ها است؛ نخستین انیمیشن تاریخ بر روی یک سفال ایرانی است! که می‌تواند ظرفیت تبلیغاتی برای صنایع دستی ایران ایجاد کند.
مزیت اقتصادی صنایع دستی
مزیت اقتصادی صنایع دستی، کوچک مقیاس بودنش است. عمده شاخه‌های صنایع دستی کوچک مقیاس‌اند و جزئی از صنایع کوچک و متوسط به حساب می‌آیند.
اهمیت مزیت کوچک مقیاس بودن صنایع دستی در آمارهای جهانی کاملاً مشخص است. دفتر آماری اتحادیه اروپا ( Eurostat) اواخر سال ۲۰۱۸ با انتشار گزارشی نشان داد که بنگاه‌های کوچک و متوسط، دو سوم مشاغل اتحادیه اروپا و بیش از نصف ارزش افزوده اقتصاد این اتحادیه در سال ۲۰۱۵ را تشکیل دادند. نکته جالب این گزارش، نقش بنگاه‌های بسیار کوچک ( Micro enterprises) در اقتصاد اتحادیه اروپا است. بنگاه‌های خیلی کوچک یا خرده‌بنگاه‌ها به بنگاه‌هایی گفته می‌شود که کمتر از ۱۰ نفر عضو دارند. طبق آمارهای این مرکز، این خرده‌بنگاه‌ها به تنهایی نزدیک به ۳۰ درصد از کل اشتغال و بیش از ۲۰ درصد از ارزش افزوده اتحادیه اروپا را در سال ۲۰۱۵ تشکیل دادند.
این وضعیت البته مختص اروپا نیست و بنگاه‌های کوچک مقیاس تقریباً در همه جهان نقش اصلی را در اقتصاد بازی می‌کنند. بانک جهانی اعلام کرده است که بیش از نصف کل مشاغل جهان و بیش از ۴۰ درصد کل تولید ناخالص جهان متعلق به بنگاه‌های کوچک و متوسط است. مَخلَصِ کلام اینکه کوچک بودن این بنگاه‌ها باعث می‌شود خیلی سریع پا گرفته و رشد کنند و حتی در آینده به بنگاه‌های بزرگ و معروف بین‌المللی تبدیل شوند. مثلاً اتسی ۲۰۰۵ در نیویورک شروع به فروش صنایع دستی کرد و امروز در همه جهان شناخته شده است. آثار ایرانی زیادی را هم می‌فروشد.
کجای کاریم؟
با وجود ظرفیت‌های عالی صنایع دستی کشور، متأسفانه ما جایگاه خوبی در بازار جهانی این صنعت نداریم. با در نظر گرفتن دلار ۱۰ هزارتومانی در سال ۹۷، صنایع دستی ایران کمتر از ۵۰۰ میلیون دلار خریدار داشته است. این در حالی است که ارزش بازار جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۲۰ حدود ۷۱۸ میلیارد دلار بود.
جایگاه پایین ایران در بازار جهانی صنایع دستی با وجود ظرفیت‌های عالی در کشور، نشان می‌دهد در صورت برنامه‌ریزی و توجه مسئولین و مهم‌تر از آن، توجه مردم، صنایع دستی ایران می‌تواند رشد انفجاری داشته باشد؛ البته نه مثل بورسش که بعد از رشد انفجاری، سقوط و بارش شهابی را تجربه کرد! رشد انفجاری صنایع دستی در مدت کوتاهی اشتغال و ثروت زیادی را نصیب کشور و مردم خواهد کرد.
حمایت واقعی به جای شعار
در ایران تا اسم حمایت از صنایع می‌آید آن را به حمایت مالی و بودجه و تسهیلات تعبیر می‌کنند. اما صنایع دستی اولویت‌های حمایتی دیگری دارد که حمایت مالی شاید کم‌اهمیت‌ترین آن‌ها باشد. یکی از مهم‌ترین حمایت‌ها، تسهیل فضای کسب و کار و مانع‌زدایی از مسیر شکل‌گیری و رشد این بنگاه‌ها است. این اقدام بدون نیاز به هیچ هزینه و بودجه‌ای، برای کل اقتصاد کشور مناسب است که صنایع دستی هم به عنوان یک بخش از اقتصاد، از این موضوع بهره‌مند می‌شود. پس تا این‌جا مسئولین صرفاً کاری به کار فعالان نداشته باشند تا مانعی هم پیش نیاید! اما اگر خواستند کمک کنند، به فعالان این بخش برای بازاریابی داخلی و بین‌المللی کمک کنند.
نکته مهمی که نباید فراموش کرد این است که لازمه رشد صنایع دستی، اصلاح نگاه مردم و مسئولین به این صنعت است. تا وقتی که به صنایع دستی به چشم «صنعت دکوراسیون خانه یا محل کار» نگاه شود، هیچ فرجی حاصل نشده، همین‌طور درجا می‌زنیم. صنایع دستی زمانی رشد می‌کند که تولیدات آن وارد متن زندگی مردم شود. بدین‌ترتیب می‌توان در بازار جهانی هم حرفی برای گفتن داشت.
فاطیما کریمی