جامه پوش: اروپا سرزمینی است که امروزه پررنگ‌ترین نقش را در دنیای فشن بازی می‌کند و در طول تاریخ، ثابت شده که اروپاییان سلیقه‌ای خاص در طراحی و تولید لباس دارند. این قاره نسبت به وسعت کم و تعداد زیاد کشورهایش، دنیای متنوعی از پوشاک، فرهنگ و عقاید در خود جای داده است. پوشاک سنتی روسیه، یکی از خاص‌ترین پوشاک در سرتاسر اروپا است.
اقوام زیادی در اروپا زندگی می‌کنند که هرکدام به نوبه‌ی خود منحصربه‌فرد هستند؛ اقوامی مانند ژرمن‌ها و اسلاوها که در غرب و شرق این قاره ساکن بودند. اسلاوها قومی هستند که امروزه به عنوان روس‌ها و ساکنان اوراسیا، اروپای شرقی و شمال آسیا شناخته می‌شوند که تفاوت‌های فراوانی با برادران غربی خود دارند.
ممکن است از دید ما شرقیها، اروپا به عنوان قاره‌ای یک پارچه به نظر بیاید که قومیت‌های کم و تنوع محدودی دارد. ولی در حقیقت اروپا از بخش‌های مختلف تشکیل شده است. اسلاوها در این طیف، شرقی‌ترین قوم اروپایی به حساب می‌آیند و جلوه‌های مختلف این قومیت مانند پوشاک، ترکیبی زیبا و جذاب از هنر آسیا و اروپا است.
در این مطلب، نگاهی به تاریخ پوشاک اسلاویک که در شرق اروپا و شمال آسیا رواج دارد، خواهیم داشت.
آشنایی با پوشاک سنتی روسیه
نخست، ما باید به این نکته توجه کنیم که بخش زیادی از پوشاک اسلاویک فراموش و یا نابود شده‌اند و داده‌ای که امروزه در دست تاریخدانان وجود دارد، تنها گوشه‌ای از ماهیت حقیقی پوشاک روسی و اسلاویک است. با وجود چنین شرایطی، برخی از آیتم‌های موجود در فشن اسلاویک به مقام آیکونیک بودن رسیده‌اند.
نکته‌ی دیگر این است که تاریخدانان تاریخ دقیق تولد پوشاک روسی را نمی‌دانند و حدس و گمان آنها، به قرن‌های ۱۰ تا ۱۲ میلادی اشاره می‌کند. تعداد بسیار اندکی از نمونه‌های واقعی پوشاک روسی و اسلاویک در دست این کارشناسان وجود دارد و بزرگ‌ترین منبعی که در دسترس ما قرار دارد، نقاشی‌ها، دست‌نوشته‌ها و دیگر آثار هنری، مانند صنایع دستی هستند.
تجارت و ایجاد روابط در کشورهای اسلاویک رفتاری رایج بود و به واسطه‌ی این روابط، پوشاک مردم دچار اصلاحات متعددی می‌شد. حال وقت این است که با لباس‌های اسلاویک بیشتر آشنا شویم.
Rubakha (روباخا)
یکی از رایج‌ترین و معروف‌ترین آیتم‌ها در فشن اسلاویک، پیراهن “روباخا” است که توسط همه‌ی افراد پوشیده می‌شد. این پیراهن اوورسایز (oversize)، آزادی زیادی در اختیار افراد می‌گذاشت و به خاطر بدون جنسیت (unisex) بودن آن، زنان و مردان اسلاو در قرون ۱۰ تا ۲۰ میلادی این پیراهن را همیشه استفاده می‌کردند. ثروتمندان، نظامیان، کشاورزان و رعایا همگی این پیراهن را به تن داشته و تنها تفاوت آن در نوع پارچه، طراحی و کیفیت دوخت بود.
Sarafan (سارافون)
تاریخدانان، قدمت این لباس را به قرن ۱۴ میلادی نسبت می‌دهند و معتقدند که در مدت زمان محدودی، سارافون لباسی مردانه بود. سارافون لباس زنانه‌ی بلند با آستین‌های حلقه‌ای است که به همراه یک روباخا پوشیده می‌شود و حتی امروزه هم لباس محبوبی در روستا‌های روسی و اسلاویک است.
سارافون لباسی محبوب بین رعایا و روستاییان روسی و اسلاویک بود و می‌توان دلیل این محبوبیت را به سادگی، راحتی و زیبایی این لباس نسبت داد. همچنین این لباس انتخاب مناسبی برای شرکت در مراسم مختلف مانند عروسی‌ها بود.
مانند روباخا، سارافون هم لباسی بود که توسط تمامی افراد پوشیده می‌شد و طبق معمول، افردا ثروتمند سارافون‌های زیباتری برتن می‌کردند.
نکته جالب این است که کلمه سارافون از واژه فارسی “سراپا” می‌آید که این لباس را به خوبی توصیف می‌کند
Kokoshnik (کٌکٌشنیک)
در کشورهای روسی و اسلاویک، اینکه زنان از لوازم تزیینی بر روی سر و موهایشان استفاده می‌کردند موضوع بسیار رایجی بود. ولی در آن دوران قانونی وجود داشت که به دختران جوان اجازه می‌داد تا موهای خود را باز بگذارند و یا با بافتن و تزیین موهایشان، زیباتر به نظر برسند. در این میان زنان متاهل همچنان باید موهای خود را با کلاهی به نام “کٌکٌشنیک” می‌پوشاندند.
زنان متاهل دو طرف موهای خود را بافته و ککشنیک را بر روی سر می‌گذاشتند ولی این کلاه آیتمی بسیار گران‌قیمت و ظریف بود و زنان، تنها در شرایط خاص از آن استفاده می‌کردند. در زمانی که ککشنیک استفاده نمی‌شد، کلاهی به نام Povoyniki (پٌوٌینیکی) یا شال‌ها و روسری‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
هفت نوع ککشنیک در پوشاک سنتی روسیه وجود دارد و اکثر آنها، شباهت زیادی به دم طاووس دارند. یک کلاه یا تاج نیم‌دایره که با گلدوزی، سنگ‌های قیمتی و دیگر هنرهای دستی تزیین شده وجود دارد تا بانوی روسی را زیبا و قابل احترام نشان بدهد. گاهی اوقات یک شال ابریشم نازک و بلند هم به پشت یا بالای ککشنیک وصل می‌شود و این لباس را شبیه لباس عروس می‌کند. شاید هم در فستیوال‌ها و نمایش‌های رقص روسی دیده باشید که زنان رقاص، اکثرا ککشنیک بر سر دارند.
Shuba (شوبا)
اقلیم کشورهای اسلاویک و روسیه بسیار سرد است و مردم این کشورها پالتوی شوبا را برای گرم نگه داشتن خود در برابر این سرما اختراع کردند. شوبا لباسی بسیار ساده ولی در عین حال، بسیار جذاب، کارآمد و زیبا است که حتی امروزه هم دنیای مد و فشن مورد استفاده قرار می‌گیرد. شوبا کتی بلند است که از خز و پوست حیوانات تولید می‌شود. در نمونه امروزی آن، خز در قسمت بیرونی لباس قرار دارد. اما در نمونه قدیمی این لباس، خز رو به داخل قرار داشت. معمولا قسمت بیرونی پالتو شوبا با انواع هنرهای دستی تزیین می‌شده است.
شمایل کلی لباس تغییراتی زیادی داشته است، اما هدف اصلی آن که گرم نگه داشتن بدن می‌باشد، بعد گذشت قرن‌ها دست نخورده باقی مانده است.
Kaftan (کفتان)
کفتان مانند سرافان لباسی ایرانی به نام “خَفتان” است که روس‌ها و اسلاوها آن را به شهرت جهانی رساندند و تا مدت‌ها باور بر این بود که این یکی از پوشاک سنتی روسیه بود. کفتان لباسی است که شباهت زیادی به کت‌های امروزی دارد و تفاوت آن با کت‌های مدرن، بلند بودن و گران قیمت بودن آن است.
کفتان لباسی است که با بهترین مواد تولید و با برترین هنرهای دستی مانند گلدوزی، زربافی و جواهردوزی تزیین می‌شود. در کنار سرافان، کفتان نیز نوعی لباس ملی روسیه به شمار می‌رود. در ایونت‌های فرهنگی این کشور مردان کفتان و زنان سرافان برتن دارند.
چیزی که دسته‌بندی و انتخاب یک لباس ملی برای روسیه را سخت می‌کند، پهناوری این کشور است. روسیه و کشورهای اروپای شرقی زمانی بزرگ‌ترین و پنهاورترین کشور دنیا را تشکیل می‌دادند که در هر گوشه از آن، فرهنگ و پوشاک خاصی وجود داشت.
آیتم‌هایی که ذکر شدند غالب کلی پوشاک سنتی روسیه و اسلاویک را تشکیل می‌دهند که در هر منطقه، متاثر از موقعیت جغرافیایی، آب و هوا، موقعیت اجتماعی و ثروت است.
مرگ پوشاک سنتی روسیه در دربار پتر کبیر
در قرن ۱۱ میلادی، کشورهایی مانند فرانسه و ایتالیا به روسیه انواع پارچه را صادر می‌کردند و روسیه روابط تجاری خود با سایر کشورهای اروپایی را گسترش داد. این گسترش سبب این شد که روسیه تولید لباس‌های لوکس و زیبا را جدی بگیرد. اروپایی‌هایی که قصد دیدن کاخ کرملین را داشتند به دستور تزارهای آن زمان مجبور به پوشیدن پوشاک سنتی روسیه می‌شدند که در آن زمان، این کار نشان‌دهنده احترام میهمانان به لباس روسی بود. بزرگ‌ترین اصلاح در پوشاک روسی توسط پتر کبیر، تزار روسیه در قرن ۱۸ میلادی ایجاد شد. به دستور این پادشاه، طبقات متوسط و مرفه دیگر اجازه پوشیدن لباس‌های سنتی را نداشتند و پوشیدن این لباس‌ها در دربار ممنوع شد.
جایگزین پوشاک سنتی، لباس‌های اروپایی مانند کت و شلوار بودند. پس از این اصلاحات پوشاک سنتی روسیه ضربه بسیار شدیدی خورد و بسیاری از نمونه‌های پوشاک سنتی به دست فراموشی سپرده شدند. پتر کبیر در تاریخ روسیه به عنوان کسی شناخته شده می‌شود که شمایل اروپایی به روسیه بخشید.
اروپا، مهمان جدید پوشاک سنتی روسیه
بعد از این روند، روسیه دیگر بخش “اسلاویک” خود را پشت سر گذاشت تا وارد فاز اروپایی پوشش خود بشود. حاکمیت روسیه یعنی تزار و خانواده‌اش اولین کسانی بودند که لباس سنتی را به کلی حذف و پوشاک فرانسوی را جایگزین آن کردند. رویکردی که در قرن ۱۸ وجود داشت، این بود اروپا قطب پیشرفت دنیاست و اگر شمایل یک کشور به اروپا شبیه نباشد، نشان دهنده عقب ماندگی و نبود تمایل به پیشرفت است.
این می‌تواند دلیل احتمالی حذف شدن لباس سنتی روسی از دربار تزار باشد. شاید چیزی که پوشاک سنتی روسی را زنده نگه داشت، این بود که افراد معمولی جدا از ناتوانی مالی، تمایلی به تهیه پوشاک اروپایی نداشتند، اما ثروتمندان و درباریان بر خلاف طبقات متوسط، به سرعت پوشاک سنتی را پشت سر گذاشتند.
در قرن ۱۹ روسی‌ها علاقه زیادی به Rocco Style پیدا کرده بودند که سبکی پر از تزیینات، مواد گران‌قیمت و دیگر اجزای لوکس بود.
تفکر کومونیسم و تاثیرات آن در پوشاک سنتی روسیه
با ظهور کومونیسم و وارد شدن روسیه به قرن ۲۰ میلادی، کار در روسیه اولین اولویت بود و لباس‌های دست و پاگیر که راحتی در انجام کار را محدود می‌کرد، جای خود را به کت و شلوار و لباس‌های راحت‌تر داد. در حکومت شوروی، کارمندان و کارگران لباس‌هایی شبیه به یونیفورم می‌پوشیدند و اپٌل به لباس زنان اضافه شد تا کمی جلوه مردانه و قدرت به پوشاک زنانه ببخشد. رقابت و خلاقیت حاصل از آن، چیزی بود که با توجه به تفکرات کمونیسم، در آن زمان دیده نمی‌شد. کلیت فشن روس را می‌توان در یونیفورم‌ها و در کل، لباس‌های ساده خلاصه کرد. تفکر حاکم در آن زمان، جایی برای تجملات و لذت‌های شخصی از فردگرایی باقی نمی‌گذاشت.
پس از سقوط حکومت شوروی در اواخر قرن ۲۰ و با آزادتر شدن جامعه روسیه، فشن این کشور نیز وارد فاز جدیدی شد. طراحان قادر به تولید لباس‌های دلخواه‌شان بودند و چیزی محدودشان نمی‌کرد. فشن روسی با فشن اروپایی یکی شد. اما همچنان خبری از بازگشت لباس‌های سنتی به خیابان‌های مسکو و سن پیترزبورگ نشد.
امروزه در قرن ۲۱ام، نوستالژی طرفداران ویژه‌ی خود را دارد. در کار برخی از طراحان نشانه‌هایی از عناصر سنتی در لباس‌های مدرن دیده می‌شود که نشان‌دهنده‌ی اهمیت طراحان به میراث پوشاک سنتی روسیه است. فشن روسیه در دنیای امروز، ترکیب شگفت‌انگیزی از فشن اسلاویک، شوروی و دنیای مدرن است که شهرت جهانی به دست آورده. ولی متاسفانه به خاطر کوتاهی برخی از حاکمان، بخش زیادی از فشن اصیل اسلاویک فراموش شده و معدود مواردی که باقی مانده‌اند، در دل بسیاری از دوست‌داران فشن و تاریخ آن جا باز کرده است.
شایان وهاب‌زاده