جامه پوش: با اینکه شاید بسیاری از افراد چارلز فردریک ورث، خیاط بریتانیایی ساکن پاریس را نخستین طراح لباس بدانند اما شاید بهتر باشد داستان را از دربار پادشاهی کشور فرانسه در قرن ۱۸ دنبال کنیم. جایی که نام یک بانوی فرانسوی در عرصه مد و لباس فرانسه و اروپا جلب توجه می‌کند.
رز برتن با نام اصلی “ماری-ژان برتن” Marie-Jeanne Bertin متولد شهر اَبِویل Abbeville فرانسه (منطقه‌ای در شمال فرانسه که صنعت نساجی آن بسیار شناخته شده است)، فردی بود که در بسیاری از منابع از او به عنوان نخستین طراح لباس یاد می‌شود.
شاید بتوان گفت که پیش زمینه هرآنچه که امروز در دنیای مد و فشن اتفاق می‌افتد، به سال‌های ۱۷۷۴ تا ۱۷۹۲ در فرانسه بازمی‌گردد. زمانی‌که خیاط و استایلیست ملکه ماری آنتوانت همسر لوئی شانزدهم، نقش بسیار پررنگی در تعیین کردن سبک پوشاک و مد روز در سراسر اروپا داشت.
در قلب پاریس چه می‌گذشت
اگرچه دربار لوئی شانزدهم، پست یا سمتی دقیقا با عنوان “وزارت مد و لباس” نداشت اما راهروهای کاخ زیبای ورسای همواره پر از خیاطان و آرایشگرانی بود که در رفت و آمد بودند. رز برتن تنها خیاط ماری آنتوانت نبود. چنین وظیفه خطیری همکاری ده‌ها نفر را می‌طلبید و از طرفی برتن نیز در گذر زمان صدها مشتری دیگر پیدا کرد که باید به سفارشات آن‌ها رسیدگی می‌شد. اما هیچ تاجر مد و پوشاک دیگری نبود که توانسته باشد تا این حد به ملکه نزدیک شود.
اگرچه مردم عادی (یعنی طبقه کارگر) تا قرن نوزدهم، به دلایل اقتصادی هنوز به وادی “فشن” کشیده نشده بودند. اما اگر تعریف فشن را بر طبق “نظریه سرریز”درنظر بگیریم که ابداعات ابتدا در بلندمرتبه‌ترین سطوح اجتماعی رخ داده و سپس به سمت سطوح پایین گسترش می‌یابند (اسونسن, ۲۰۰۶)، شاید بتوان گفت مشابه چنین اتفاقی در قرن ۱۸ نیز رخ داده است. فشن در بالای جامعه خلق می‌شد و سپس به قشرهای پایین اجتماع سرریز می‌کرد و مردم عادی در آرزوی داشتن لباس‌هایی همچون اشراف‌زادگان بودند.
فرایند تولید فشن، اگرچه همچنان فرایندی اساسا مشارکتی بود و افراد زیادی در خلق آن دخیل بودند، به تدریج تداعی‌گر تصوری از مهارت دیزاینرانه و بینش حرفه ای یک شخص واحد شد. (آرنولد, ۲۰۰۹)
کارنامه کاری رز برتن
رز برتن طراح لباس قرن ۱۸ کار خود را با دوخت کلاه و کارکردن در مغازه‌ای با نام “تره گلان” Trait Galant زیرنظر بانویی به نام “پگل” Madame pagelle آغاز کرد. ذهن او مدام در جستجوی ابداع طرح‌ها و مدل‌های جدید و رواج ترندهای تازه بود. بعدها در سال‌های ۱۷۷۰ در خیابان “سن هونوره” Rue Saint Honoré پاریس مغازه خودش را بازگشایی کرد و نام آن را “گرند مگول” Le grand mogol گذاشت. او در این مغازه به فروش لوازم تزئینی لباس و انواع تور مشغول بود. زنان اشراف‌زاده مشتریان او بودند تا اینکه گستره افرادی که به مغازه او می‌آمدند، رفته رفته بیشتر می‌شد و آن‌ها علاوه بر خرید، از مشاوره‌های او برای انتخابی مناسب‌تر بهره‌مند می‌شدند.
تا اینکه در سال ۱۷۷۴ او توسط یکی از زنان اشراف‌زاده دربار به نام “لوئیز هانریت دوبوربن” Louise Henriette de Bourbon (دوشس شارتر) به ملکه وقت فرانسه ماری آنتوانت Marie Antoinette معرفی شد. برتن هفته‌ای دوبار به محضر ملکه شرف‌یاب می‌شد و جدیدترین لباس‌هایی که با خلاقیت و هنر خود دوخته بود را به او عرضه می‌داشت و ساعت‌ها در مورد جزئیاتشان توضیح می‌داد. ملکه هم ظرافت و خلاقیت کارهای او را می‌پسندید و در مدت زمان کوتاهی تبدیل به معتمد ملکه برای انتخاب در این حیطه شد.
از این زمان به بعد، رز برتن نه تنها بر کمد لباس ملکه، بلکه رفته رفته مسیر تاثیرگذاری بر کل اروپا را طی می‌کرد. اما همین نکته که او چگونه در دیگر کشورها شناخته شد، داستان بسیار جالبی دارد که نوآوری نابی در دل آن نهفته است و در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.
کلاهدوزی رز برتن
کلاهدوزی رز برتن
عروسک‌های “پاندور” به مثابه کبوتر نامه رسان مُد
رز برتن برای معرفی به‌روزترین مدل‌های دوخت و دوز، مد و پوشاک نمونه لباس‌هایش را بر تن عروسک‌هایی می‌کرد که اکثرا از جنس چوب و یا بعضا از جنس موم یا چینی بودند و آن‌ها را به کشورهای مختلف اروپایی، برای مثال اسپانیا، پرتغال و سوئد و یا روسیه می‌فرستاد تا دربار آن خطه و خیاط‌هایشان را از آخرین مدهای رایج در پاریس باخبر کند. این عروسک‌ها دو سایز داشتند. سایز کوچک به اندازه یک عروسک اسباب‌بازی و سایز بزرگ که به اندازه نصف قامت یک انسان واقعی می‌رسید. این عروسک‌ها که از کشورهای مختلفی سر در می‌آوردند و مُبَلِغ مد رایج در فرانسه شده بودند، کارکردی مشابه مجله‌های امروزی داشتند. در بسیاری از منابع اینطور نقل شده است که برتن تلاش قابل اعتنایی در اعتلا و نزدیک کردن مد و فشن از سطح تجارت به هنر داشته است.
سلیقه خاص ماری آنتوانت در لباس پوشیدن
از ماری آنتوانت به عنوان زنی که شیفته مد بود یاد می‌شود. ولع سیری‌ناپذیر ملکه برای تجمل‌گرایی باعث می‌شد که دوست نداشته باشد یک لباس را دوبار بپوشد. دراینصورت بالطبع به تعداد زیادی لباس نیاز داشت. در منابع گفته شده است که او سالیانه ۳۰۰ دست لباس سفارش می‌داد (که طبیعتا همه‌ی این ۳۰۰ دست لباس، کار برتن نبود). نگاهی که این ملکه به مد و لباس داشت تنها به انتخابی مناسب و درخور شان و منزلت‌اش منحصر نمی‌شد و او پوشاک را برای ابراز فردیت خود نیز استفاده می‌کرد.
همین باعث شده بود سلیقه او در لباس پوشیدن و انتخاب‌هایش مورد توجه بسیاری از افراد حتی خارج از مرزهای قلمرو خودش، قرار بگیرد. ملکه برای تحت تاثیر قراردادن دیگران هنگامی که در انظار عموم قرار می‌گرفت، توصیه‌ها و مشاوره‌هایی از برتن می‌خواست که کاملا مناسب او باشد و فقط برای او صدق کند. اما زمان زیادی نمی‌گذشت که همه آرزو داشتند لباس‌هایی شبیه ملکه داشته باشند.
لباس‌ها و دامن‌هایی که رز برتن طراحی می‌کرد به حضور زنان در مجالس جلوه‌ای دوچندان می‌بخشید. همچنین دامن‌های پف‌دار و باشکوه باعث می‌شد تا فضایی که هر زن به خود اختصاص می‌داد سه برابر یک مرد باشد. که همین موضوع باعث می‌شد تا زنان از حریم شخصی مناسب و منطقی برخوردار باشند.
دیزاین یک لباس در دنیای فشن نشانه برتری موقعیت زنی بود که آن را به تن داشت. (آرنولد, ۲۰۰۹)
لباس طراحی رز برتن
همکاری رز برتن با آرایشگران برای دیزاین مو ملکه
ماری آنتوانت، آرایشگر مو اختصاصی نیز داشت. “موسیو لئونارد” Léonard-Alexis Autié شخصی بود که به سِمَت آرایشگر دربار درآمد و با گذشت زمان تبدیل به آرایشگر شخصی ملکه شد و موهای او را با مدل‌های پف‌دار و باشکوه و با استفاده از تزئینات مبالغه‌آمیز و اکسسوری‌های مختلف می‌آراست. تکمیل چنین آرایشی بر روی موها ۶ مرحله داشت. گرچه ممکن است این مدل مو امروزه به عنوان یک جزء اصلی در استایل خیابانی یا روزمره به کار نرود اما هنوز هم الهام‌بخش گریمورهای بسیاری در عرصه مد و فشن است. ناگفته نماند که خود شخص رز برتن هم مدل موهای جدید ابداع می‌کرد که بسیار در بین پرنسس‌های دربار طرفدار پیدا کرد. مثلا آراستن مو با زیورآلات یا فرم دادن به موها به شکل‌های مختلف یا مدل مویی که شامل جای‌گذاری سه قطعه “پر” در پشت شنیون سر می‌شد.
به درخواست و اجازه خود ملکه، رز برتن و موسیو لئونارد همکاری خود را برای بنیان‌گذاری مجله‌ای با محوریت موضوع مد و فشن به نام “مجله بانوان”Journal des Dames آغاز کردند.
مدل موی مجلل و پرکار ملکه
مدل موی مجلل و پرکار ملکه
طرح‌های جدید رز برتن
این سطح از شهرت برتن را که بخش زیادی از آن مرهون هنر و خلاقیت او و بخش دیگرش بدون شک به دنبال داشتن مشتریان معروف بود، سرآغاز پیدایش مفهوم “سلبریتی بودن” بدانیم. بدون شک برتن از هیچ تلاشی برای گسترش تجارت خود فروگذار نمی‌کرد، چه بسا که اگر هر شخص دیگری به جای او می‌بود نیز فرصت حمایت‌شدن توسط دربار را از دست نمی‌داد.
وقتی یکی از مشتریان اشراف‌زاده برتن علت تاخیر در تکمیل سفارش خود را پرسید، برتن پاسخ داد: “در آخرین گفتگوی من با ملکه، تصمیم بر این شد که این مد تا یک ماه دیگر ظاهر نشود.”
رز برتن با یک سابقه کاری درخشان موفق شده بود که ایده‌های خود را به عنوان سلیقه شاهزادگان فرانسه تثبیت کند. یکی دیگر از مشتریان مشهور او یک نقاش پرتره به نام ” الیزابت لوبرن” Elizabeth LeBrun بود که او هم در دربار کار می‌کرد.
الیزابت، نقاش پرتره دربار
نقاشی‌هایی از ملکه، اثر الیزابت نقاش دربار
مردم، ملکه و خیاطش را سرزنش کردند
بعضی از نوشته‌های اعتراضی یا نامه‌های سرگشاده، رز برتن را مورد سرزنش قرار می‌دادند که چرا قدم در راه تامین امیال سیری‌ناپذیر و تجمل‌گرایی ملکه نهاده بوده درحالی‌که بسیاری دیگر از مردم طبقه پایین و متوسط حتی توان تامین پیش‌پا افتاده‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای خود را نداشتند. این دو نفر یعنی ملکه و برتن، بابت افول اقتصادی تجارت ابریشم شهر “لیون” Lyon فرانسه نیز مورد سرزنش قرار گرفتند؛ چراکه طرفدار پارچه‌های سبک‌تری مثل نخ‌پنبه‌های تولید کارخانه‌های اسکاتلندی بودند و از آن‌ها نیز استفاده می‌کردند.
برتن و روزگار پرآشوب انقلاب فرانسه
برتن به دلیل ارتباط با ملکه و دربار در دوران پرآشوب انقلاب فرانسه، نگران حفظ مال و جان خود بود. او در جریان انقلاب فرانسه به لندن مهاجرت کرد و کار خود را در آنجا ادامه داد تا اینکه زمان بازگشتن به پاریس فرارسید. برتن بعد از بازگشت به پاریس گاهی مشتریانی از دیگر کشورهای اروپایی داشت. اما دیگر کمتر زن فرانسوی حاضر می‌شد به او سفارش لباس بدهد یا از مغازه‌اش خرید کند. او در سال ۱۸۱۳ چشم از جهان فروبست. اما ترکیب قابل توجه شخصیت پر انرژی او و خلاقیت‌هایی که در زمینه مد و فشن، پوشاک و خیاطی به‌کار می‌برد، دنیای مد مدرن را برای همیشه تغییر داد.
طراحی ژان-پل گوتیه، قصیده‌ای به شکوه و زیبایی دربار فرانسه
این لباس با عنوان “مارکی‌های توارگ” Les Marquis Touaregs به یکی از کالکشن‌های Haute Couture بهار-تابستان سال ۱۹۹۸ خانه مد “ژان-پل گوتیه” Jean Paul Gaultier تعلق دارد، که طرح آن توسط “لورنزو پوسوکو” Lorenzo Posocco بازتعریف شده است. طرح اصلی با یک دامن مشکی همراه بوده است اما “پوسوکو” یک دامن پف‌دار مناسب با حال‌وهوای داستان و لوکیشن موزیک ویدئو درنظر گرفته است.
کالکشن Haute Couture بهار-تابستان سال ۱۹۹۸ خانه مد “ژان-پل گوتیه
اکسسوری‌هایی که برای تکمیل زیبایی این لباس انتخاب شده‌اند، گوشواره‌هایی از یاقوت کبود، گردنبندی از زمرد متعلق به برند Vram و یک پاپیون بزرگ مشکی برای موهاست.
هنرمندان و سلبریتی‌های زیادی، لباس‌های خود را از آرشیو طراحی‌های این دیزاینر پاریسی انتخاب می‌کنند. ژان-پل گوتیه در سال ۲۰۲۰، پس از پنج دهه درخشان فعالیت در حرفه مد، بازنشستگی خود را اعلام کرد اما این برند رویکرد جدیدی را برای ادامه راه اتخاذ کرده و آن همکاری با دیگر طراحان و برگرداندن لباس‌های حاضرآماده ready-to-wear خود به خط بازتولید و فروش است.
الهام گرفتن هنرمندان از گذشته
مدونا در مراسم اهدای جوایز MTV در سال ۱۹۹۰ برای اجرای آهنگی به نام Vogue، با پوشیدن لباسی با الهام از ملکه فرانسوی، ماری آنتوانت، چشم همه بینندگان را به صحنه اجرای خود دوخت. مارلن استوارت Marlene Stewart آمریکایی، طراح لباس ستاره دنیای موسیقی پاپ، مدونا بود.
تحقیق: مهشید اکبریان