جامه پوش: کارخانه ریسباف اصفهان یکی از بزرگترین میراث های صنعتی ایران است که در سال ۲۰۱۷ به همراه ۱۲ کارخانه دیگر ایران در فهرست موقت یونسکو برای ثبت جهانی قرار گرفت؛ این موضوع نشان می‌دهد که مرمت اصولی و تعیین کاربری متناسب با آن تا چه اندازه اهمیت دارد حال کارخانه ریسباف اصفهان تا کمتر از یک ماه آینده به بخش خصوصی واگذار خواهد شد تا عملیات مرمت و بهره‌برداری آن آغاز شود.
این کارخانه که در تیرماه ۱۳۱۳ در محل باغ‌های «اعتمادالدوله» و «حاتم بیگ» در جنوب شرقی سی‌وسه‌پل ساخته شد، از مهم‌ترین بناهای صنعتی تاریخی اصفهان و تنها یادگار صنعت نساجی این شهر به‌شمار می‌رود. وسعت آن بیش از ۶۹ هزار متر مربع است و طراحی‌اش توسط معمار معتمدی و با نظارت مهندس آلمانی، ماکس شونمان، انجام شده است.
فعالیت این کارخانه در ابتدا با تولید ریسمان نخی، پارچه پنبه‌ای و پارچه پشمی آغاز شد و به‌سرعت به یکی از قطب‌های صنعت نساجی در اصفهان تبدیل گردید. تا سال ۱۳۲۰، ۹ کارخانه نساجی دیگر نیز در این شهر راه‌اندازی شد؛ اما بسیاری از آن‌ها به‌دلیل مشکلات اقتصادی، تعطیل شدند. ریسباف نیز با بحران‌هایی همچون بدهی و ناتوانی در پرداخت حقوق کارگران مواجه شد و در طول سال‌ها بارها فعالیت آن متوقف و مجدداً آغاز شد.
در نهایت، بانک ملی به‌عنوان یکی از طلبکاران اصلی، کارخانه را تملک کرده و آن را تحت عنوان شرکت ملی ریسباف اداره کرد. با این حال، در دهه ۸۰ فعالیت کارخانه به‌طور کامل متوقف و تجهیزات آن در مزایده به فروش رسید.
در دهه های ابتدایی ۱۳۰۰ شمسی که ایران قدم‌های اولیه را برای صنعتی شدن برداشت، اصفهان به دلیل پیشینه ای که در ریسندگی از دوران صفویه داشت، توانست قطب مهمی برای صنعت نساجی کشور شود.
کارخانه عظیم ریسباف در شمار ۹ کارخانه‌ای بود که در همین دوران ایجاد شد اما از آن تعداد کارخانه که حاصل تغییر و تحول شرایط ایران آن زمان به لحاظ اقتصادی و اجتماعی بود، کارخانه ریسباف به همراه کارخانه نختاب( شرکت دخانیات فعلی) برای شهر اصفهان باقی مانده است.
پشمباف، نور، وطن، زاینده رود، شهرضای جدید، صنایع پشم و بافناز شمار دیگر این کارخانه‌ها هستند که یا از بین رفته اند یا تنها بخش هایی از بنای آن‌ها باقی مانده است، مانند بخش هایی از کارخانه پشمباف که در ساختمان صدا و سیما اصفهان باقی مانده یا سردر و کوشک میانی کارخانه صنایع پشم در ورودی یک مرکز خرید در خیابان چهارباغ بالا.
ریسباف را می‌توان دومین کارخانه ریسندگی اصفهان و اولین محصول کار و سرمایه جمعی مردم اصفهان نامید. سال ۱۳۰۴ بود که کارخانه وطن با شراکت دو نفر از بازرگانان اصفهان به نام عطاءالملک دهش و محمدحسین کازرونی تاسیس شد. چند سال بعد و در پی سفر رضاشاه به اصفهان در آبان ماه ۱۳۱۱ و ملاقات وی با سرمایه‌داران اصفهانی، کلنگ ساخت کارخانه ریسباف که عنوانش ترکیبی از دو کلمه ریسندگی و بافندگی است بر زمین زده شد. در واقع در پی این سفر حاکم اصفهان و سرمایه‌داران موظف شدند سرمایه‌گذاری در کارهای تولیدی را آغاز کنند و احداث کارخانه ریسباف نتیجه دستور رضاشاه در آن زمان بود.
سیدجواد کسایی از اعضای اتاق بازرگانی اصفهان که بعدها به ریاست این اتاق هم برگزیده شد به عنوان مدیر عامل شرکت انتخاب شد در حالی که نام افرادی دیگری از جمله حیدرعلی امامی، حسن سلطانی، اعزاز نیک‌پی، عبدالعلی فیض و ابراهیم کسائیان نیز به عنوان موسسان اصلی این کارخانه در اسناد به جا مانده از آن دوران به چشم می‌خورد.
ریسباف در زمان آغاز به کارش در زمینه تولید ریسمان نخی، پارچه پنبه‌ای و پارچه پشمی فعالیت می‌کرد و بعد از فعال شدن این بخش‌ها در سال ۱۳۱۳ قسمت بافندگی پنبه و پشم کارخانه طی جشنی افتتاح شد و بعد از مدتی نیز تولید پتوی ریسباف آغاز شد.
استاد معتمدی تحت نظارت مهندسی آلمانی به نام ماکس اتوشونمان مسوولیت ساخت ریسباف را بر عهده گرفت و سبک خاصی از معماری را در آن پیاده کرد.
ریسباف اما در سال ۱۳۱۱ با طراحی و همکاری مشترک مهندسان آلمانی نظیر “شونمان” و “نمینگرد” و استادکاران ایرانی همچون معتمدی و ماهر النقش در نزدیکی «سی و سه پل» و زاینده رود و در امتداد محور تاریخی چهارباغ بنا شد و حالا پس از ۹۲ سال قرار است دوباره، طراحی و چیدمان بنایی آن، مرمت شود.
به واقع قرار است تصمیمات اساسی برای نگهداری و کاربری بنای این کارخانه که در ۶۰ سال گذشته از کاربری خود دور مانده و دچار متروکی و تخریب شده بود، گرفته شود.
مدیریت کسایی بر کارخانه ریسباف موفقیت زیادی را برای این کارخانه به همراه داشت و کارخانه به سوددهی رسید. سوددهی ریسباف سبب شد بازار ساخت کارخانه‌های نساجی در محور چهارباغ بالا در اصفهان داغ شود.
تا سال ۱۳۲۰ فعالیت ۹ کارخانه نساجی در اصفهان آغاز شده بود که اسامی آن‌ها به ترتیب زمان تاسیس عبارتند از وطن، ریسباف، شهرضا، زاینده رود، رحیم‌زاده، نور، نختاب، پشمباف و صنایع پشم.
بسیاری از کارخانه‌های هم عصر ریسباف به دلایلی مانند دریافت وام‌های بانکی سنگین، بدهي، كمبود مواد اوليه و عدم توانايي در پرداخت حقوق كارگران تعطیل شدند و بعد از مدتی دست و پنجه نرم کردن با مشکلات دوباره جان گرفتند. ریسباف هم از سایر کارخانه‌ها مستثنی نبود و بارها دستخوش تغییر و تحول شد. بانک ملی یکی از طلبکاران اصلی ریسباف بود که در نهایت موجب شد این کارخانه در گروی بانک درآید و بعد از مدتی به طور کامل توسط بانک ملی تملک شود و نامش نیز به «شركت ملي ريسباف» تغییر یابد.
تا سال ۱۳۲۴ یعنی زمان پایان جنگ جهانی دوم وضعیت اغلب این کارخانه‌ها خوب بود اما به تدریج اوضاع تغییر کرد. ریسباف ابتدای سال ۱۳۳۰ تعطیل شد اما از آنجا که بی کار شدن کارگران کارخانه‌ای با این وسعت تاثیر بسیار زیادی از نظر اجتماعی و اقتصادی در پی داشت در میانه سال ۱۳۳۱ هیات نظارت صنعتی با پرداخت وامی ۳ میلیون تومانی به شرکت ریسباف موافقت کرد، اما این مبلغ هم نتوانست مشکلات را از سر راه این کارخانه بردارد. ریسباف در سال ۱۳۳۳ بار دیگر تعطیل شد و این بار دولت به کمک ریسباف آمد و یک و نیم میلیون تومان به مسوولان این کارخانه قرض داد تا بار دیگر سرپا شود.
ریسباف بارها تعطیل و دوباره باز شد و در همین ایام و در اوایل سال ۱۳۳۴ بود که سید جواد کسایی از مدیریت کارخانه استعفا کرد. او در اطلاعیه‌ای به تاریخ بیست و هفتم اردیبهشت ۱۳۳۴ اعلام کرد «تا سال ۱۳۲۸ نیز ترازنامه شرکت زیانی نشان نداد» اما بعد از این تاریخ «کار به جایی رسید که فروش محصول تکافوی خرید مواد اولیه و پرداخت دستمزد کارگران را ننمود و ورود سیل آسای منسوجات خارجی نیز آخرین تیشه را به ریشه این کارخانه نواخت». وی در بخش دیگری از نامه اعلام کرد که ناچارشده است برای مدت ۲۷ ماه حقوق کارگر را که بالغ بر ۳میلیون تومان می‌شد، بدون آنکه کاری انجام دهند، بپردازد. این موضوع نیز فشار بیشتری بر کارخانه و مسوولانش وارد آورد؛ هرچند در نامه مدیرکل کار به وزارت کار مشخص است «اختلاف میان شرکا» نیز در روند نزولی فعالیت و سوددهی کارخانه ریسباف نقش زیادی داشت.
فعالیت ریسباف با تمام مشکلات ادامه پیدا کرد تا اینکه در دهه هشتاد به دلیل همین مشکلات و قانونی که اجازه فعالیت کارخانه‌ها درون شهر را نمی‌داد برای همیشه تعطیل شد.
این بنای تاریخی که بانک ملی مالکیت آن را برعهده داشت در تاریخ ۸ مرداد۱۳۸۱ با شماره ثبت ۶۰۱۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در نهایت در دولت یازدهم و با تلاش وزارت راه و شهرسازی و شرکت عمران و بهسازی شهری ایران و مسئولان استانی به قیمت حدود ۲۱۵ میلیارد تومان خریداری شد تا مرمت و بهره‌برداری از آن با هدف احیای این اثر ارزشمند و ایجاد فضای فرهنگی، تفریحی و اجتماعی آغاز شود.
طرح تبدیل به موزه منطقه‌ای
مصوبه تبدیل این کارخانه به موزه و واگذاری آن به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی (که آن زمان سازمان نام داشت) به سال ۸۹ باز می‌گردد که طی آن، طرحی از سوی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان به هیئت دولتِ وقت ارائه شد که در قالب آن، کارخانه ریسباف به منظور ایجاد موزه منطقه‌ای اصفهان به سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری منتقل شود، که البته این مصوبه در اجرا با اعتراض بانک ملی مواجه شد. این اعتراض موجب شد تا استانداری اصفهان رایزنی‌هایی را با معاون اول رئیس جمهور وقت، وزیر امور اقتصادی و دارایی و وزارت میراث فرهنگی که آن زمان در قالب سازمان فعالیت داشت را در دستور کار قرار دهد.
سرانجام تصمیم‌گیری در خصوص این پروژه به استان واگذار شد، و به دلیل ثبت این کارخانه در فهرست میراث ملی و با توجه به غیر قانونی بودن تخریب بناهای تاریخیِ ثبتِ ملی‌شده، سید جمال‌الدین صمصام شریعت، معاون عمرانی وقتِ استاندار اصفهان اعلام کرد که کمیسیون ماده پنج می‌تواند با تغییر کاربری زمین، مقدمات ایجاد موزه منطقه‌ای در اصفهان را فراهم کند؛ اما حتی تصمیم این کمیسیون مبنی بر اینکه کارخانه ریسباف به یک مجموعه خدماتی فرهنگی تبدیل شود نیز در آن دوره عملی نشد.
در ادامه و در سال ۱۳۹۶ نیز قرار بود کارخانه ریسباف با پرداخت هزینه و برخی معاملات، در تملک وزارت راه و شهرسازی قرار گیرد که البته سرانجامی نیافت و این کارخانه همچنان در تملک بانک ملی باقی ماند. ضمن اینکه مشخص شد که وزارت راه و شهرسازی مسئولیتی در این زمینه نداشته و کارخانه در تملک بانک ملی است. سپس از سوی مدیران وقت شهری و استانی اصفهان پیشنهاد شد که تفاهم نامه‌ای به روش «بی او تی» امضا و این کارخانه با هزینه شهرداری احیا و به موزه منطقه‌ای تبدیل شود.
سال ۱۴۰۱ از سوی شورای اسلامی شهر اصفهان اعلام شد که بر اساس تصویب کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی، نقل و انتقال کارخانه ریسباف بین بانک ملی و شرکت بازآفرینی شهری به زودی انجام می‌شود و شهرداری اهتمام ویژه‌ای برای احداث موزه بزرگ شهر وجود دارد. این عضو شورا خبر داد که موضوع کارخانه ریسباف توسط مهدی طغیانی نماینده مردم اصفهان و ابوترابی نماینده مردم نجف‌آباد در مجلس شورای اسلامی، در کمیسیون اصل ۹۰ پیگیری شده است. تا اینکه خردادماه سال جاری استاندار اصفهان اعلام کرد که رسیدگی به وضعیت این کارخانه در نهاد ریاست جمهوری به تصویب رسیده و حق بهره‌برداری از زمینِ کارخانه از وزارت اقتصاد به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای موزه بزرگ اصفهان واگذار شده و اعضای کمیسیون اصل حقوقی نهاد ریاست جمهوری به احیای مصوبه هیئت وزیران در سال ۸۹ رأی مثبت دادند.
کمیسیون حقوقی و قضایی هیئت دولت بر اساس مصوبۀ خود در تاریخ ۲۴ تیرماه ۱۴۰۲، اعلام کرد که کارخانه ریسباف اصفهان به منظور تأسیس موزه منطقه‌ای اصفهان از بانک ملی به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی واگذار می‌شود و این وزارت مکلف است در مدت سه سال نسبت به تعمیر، بازسازی و بهره‌برداری از کارخانه ریسباف اقدام کند که در غیر این‌صورت موضوع واگذاری مجدداً مورد بازنگری قرار خواهد گرفت.
درنهایت در آخرین روزهای آبان‌ماه سال ۱۴۰۲ مهران زینلیان، معاون عمرانی هماهنگی استانداری اصفهان اعلام کرد که اصل ۱۳۸ قانون اساسی در هیئت دولت مصوبه‌ای دارد که بخشی از وزرا تحت عنوان کمیسیون حقوقی و قضائی مصوب کردند که این ملک به‌طور کامل از تصرف بانک ملی خارج شود و به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی واگذار شود و برای اینکه بانک نیز مشکلی پیدا نکند قرار است معادل قیمتی آن از سرمایه بانک کسر شود. او همچنین بیان کرد که این موضوع مصوب ۲۴ تیرماه ۱۴۰۲ است.
ضمن اینکه یکم آذرماه سال جاری نیز سیدعزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی؛ مهران زینلیان، معاون امور عمرانی استانداری اصفهان؛ مهدی طغیانی، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی و علیرضا ایزدی مدیرکل ثبت بناها و محوطه‌های تاریخی کشور از این مجموعه بازدید کردند و ضرغامی قول مساعد داد تا همکاری لازم را در خصوص تعیین تکلیف و وضعیت این کارخانه تاریخی انجام دهد.
با این وجود، پروژه‌های بسیاری علی‌رغم تصویب، اما در اجرا با مشکلات متعددی مواجه شده‌اند؛ ضمن اینکه نمی‌توان انتظار داشت که واگذاری کارخانه ریسباف بدون ایجاد موانع قانونی از سوی بانک ملی اجرایی شود.
ریسباف ماه آینده به بخش خصوصی واگذار می‌شود
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اصفهان اعلام کرده که واگذاری این مجموعه تاریخی به بخش خصوصی در راستای حفظ و احیای میراث فرهنگی استان صورت می‌گیرد. به‌زودی نیز آگهی فراخوان مزایده برای انتخاب سرمایه‌گذار منتشر خواهد شد.
مدیرکل میراث فرهنگی استان، ضمن تقدیر از مشارکت نهادها و مردم، تأکید کرده که در مواردی که بودجه دولتی کافی نیست، از ظرفیت بخش خصوصی و شهرداری‌ها برای پیشبرد طرح‌های مرمتی بهره گرفته می‌شود.
کارخانه ریسباف نه‌تنها ارزش تاریخی بالایی دارد، بلکه با مرمت و بهره‌برداری مناسب، می‌تواند به یکی از جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی شهر تبدیل شود و نقش مؤثری در حفظ هویت تاریخی اصفهان ایفا کند.