شبی طولانی به قدمت یلدا

جامه پوش: شب یلدا یا شب چله، یکی از جشن‌های سنتی و محبوب در ایران است که در شبِ کوتاه‌ترین روز سال، یعنی ۳۰ام آذرماه هجری شمسی، برگزار می‌شود. این شب از تمام شب‌های سال بلندتر است و بر پایه‌ی باورها و آداب و رسوم ایرانیان باستان درباره‌ی طبیعت و تغییر فصل‌ها استوار است. در حقیقت جشن یلدا در تاریخ ایران باستان ریشه دارد و به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد؛ نام “یلدا” به معنی “تولد” یا “روز تولد” است و به بزرگداشت خورشید و بازگشت روزهای طولانی‌تر در ادامه‌ی سال اشاره می‌کند. شب یلدا به عنوان یکی از جشن‌های سنتی، بر تحولات طبیعی و انسانی تمرکز دارد. در فلسفه‌ی شب یلدا، فصل زمستان به عنوان نمادی از تاریکی و سرماست که بعد از شب یلدا، این سرما به تدریج کاهش یافته و گرما و صمیمیت بهار جای آن را می‌گیرد. این جشن نشانه‌ی زندگی و زایش طبیعت است و در واقع نمادی از امید و تجدید حیات محسوب می‌شود.

واژه‌ی یلدا در اصل یک واژه‌ی سُریانی است؛ زبانی که در محدوده‌ی سوریه‌ی امروزی رایج بوده است. این واژه به زبان عربی راه پیدا کرده؛ در آن صرف شده و واژه‌هایی چون: ولد، یولد، تولد، متولد و … را به وجود آورده است. از لحاظ لغوی “یلدا” به معنی “زایش” بوده و اشاره به تولد میترا یا همان ایزدبانو‌ی مهر دارد که در افسانه‌های پارسی، نگهبان آفتاب بوده ‌است. وظیفه‌ی او نگهبانی از نور خورشید بوده تا بی کم و کاست به زمین بتابد و موجب رویش و زایش نعمت شود. شب چله، شبی است که از فردای آن روز‌ها بلندتر می‌شوند و به همین خاطر نیاکان ما بر این باور بوده‌اند که در شب یلدا، میترا چشم به جهان گشوده و از فردای تولدش نور بیشتری به زمین می‌تاباند. بنابراین دلیل اصلی جشن و پایکوبی در این شب بلندتر شدن روزها پس از زایش میترا و چیرگی روشنی بر تاریکی است.

شب یلدا ریشه‌های خود را در باورها و سنت‌های  ایرانیان باستان دارد. تاریخ دقیقی برای اولین شب یلدای تاریخ در دست نیست؛ اما طبق اسناد و آثار باستانی به جا مانده از گذشتگان، در دوران پادشاهانی که قبل از ایجاد امپراتوری هخامنشی بر ایران حکمرانی می‌کردند نیز این جشن به عنوان جشن مهمی در ایران برگزار می‌شده ‌است. با گذشت زمان و تأثیر اسلام بر ایران، شب یلدا به عنوان یکی از جشن‌های مهم در تقویم ایرانی باقی ماند و هم‌چنان توسط مردم ایران جشن گرفته می‌شود؛ اما به طور کلی می‌توان گفت که این جشن را برای اولین بار، داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان اضافه کرد. جشن یلدا در دوران باستان با نام “میتراکانا” یا “خور روز” به معنای روز خورشید، به افتخار خدای نور برگزار می‌شد و با ظهور دین زرتشت، به ”یلدا“ به معنای “زادروز خورشید” تبدیل شد. در تقویم ایرانی، شب یلدا در نیمه شب ۲۱ دسامبر (و در سال‌های کبیسه ۲۰ دسامبر) یا همان ۳۰ آذر، مصادف با اولین روز زمستان است. در این شب، خانواده‌ها و دوستان کنار هم جمع می‌شوند و ساعت‌ها تا سحر می‌نشینند و از حضور یکدیگر لذت می‌برند. این جشن با آداب و رسوم خاص خود همراه است و در فرشته‌شماری ایرانیان، به عنوان شبی بسیار مقدس تلقی می‌شود.

شب یلدا به عنوان نماد عبور از تاریکی  و رفتن به سمت روشنایی، مفهومی غنی و عمیق دارد. در این شب، طبق باورهای قدیمی، خورشید به قدرت خود بازمی‌گردد و نیروی اولیه‌ی خود را باز می‌یابد. در طول فصل زمستان، روزها کوتاه و شب‌ها طولانی‌تر می‌شوند. شب یلدا نماد آغاز دوره‌ای است که روزها طولانی‌تر و نور خورشید بیشتر می‌شود که این امر به روزهای بهتر و بهاری اشاره دارد. این نماد نشانگر امید و شروع دوره‌ای جدید است. شب یلدا به عنوان نمادی از تجدید حیات در طبیعت نیز در نظر گرفته می‌شود؛ درختان در فصل زمستان برگ‌های خود را از دست می‌دهند و اکثر گیاهان خشک و مرده می‌شوند. با نزدیک شدن به انتهای زمستان و شب یلدا، امید به روزهای جدید و بازگشت زندگی افزایش می‌یابد.

از دیگر نمادهای این شب می‌توان به مبارزه‌ی نور و تاریکی اشاره کرد؛ در طولانی ترین شب سال، مردم تمام آتش‌ها و چراغ‌ها را روشن می‌کنند تا نور در برابر تاریکی قرار بگیرد و بر آن غلبه ‌کند. این اتفاق نشانگر پیروزی خیر بر شر و دانایی بر جهل می‌باشد. یگانگی خانواده از دیگر نمادهای این شب است و نشانگر اهمیت و ارزش خانواده و ارتباطات اجتماعی است. شب یلدا به عنوان یک جشن خانوادگی در نظر گرفته می‌شود و خانواده‌ها در این شب کنار‌هم جمع می‌شوند و اوقاتشان را با هم سپری می‌کنند. شب یلدا در فرهنگ ایرانی باستان به عنوان شبی مقدس تلقی می‌شود و نشانه‌ی معنویت و مذهب نیز هست. پذیرایی و مهمان‌نوازی را نیز می‌توان به عنوان نمادی دیگر در این شب نام برد؛ چرا که در شب یلدا، خانواده‌ها معمولا سفره‌های پر از میوه، آجیل، شیرینی‌ و غذاهای مختلف می‌چینند و در کنار هم به شب‌نشینی می‌پردازند. این نماد نشانگر آرمان پذیرایی، مهربانی و گشاده‌دستی است و نشان می‌دهد که در شب یلدا، همه با هم به اوج شادی و خوشحالی می‌رسند و به امید روزهای بهتر این شب بلند را صبح می‌کنند.

اثرات اجتماعی، فرهنگی و روحانی شب یلدا

شب یلدا تأثیرات بسیاری در ابعاد مختلف زندگی ایرانیان دارد. در ابعاد اجتماعی، این جشن فرصتی است برای خانواده‌ها به منظور گرد هم آمدن و ایجاد اتحاد و همبستگی دوباره بین اعضای خانواده و در ابعاد فرهنگی، شب یلدا نقش مهمی در حفظ  و احیای فرهنگ و سنت‌های ایرانی دارد. در ابعاد روحانی نیز، این جشن برای ارتباط بین انسان و طبیعت، انرژی مثبت و امید داشتن در دل سرما و تاریکی را فراهم می‌کند. جشن یلدا باورهای مردم در مورد قدرت بازگشت نور و ظهور خورشید را نشان می‌دهد و نمادی از تجدید حیات و امید به روزهای بهتر بعد از فصل سرد و دلگیر زمستان است.

اگرچه با گذر زمان و تغییرات فرهنگی و اجتماعی، جشن شب یلدا به شکل‌ها و شمایل‌های متفاوتی برگزار می‌شود، اما هم‌چنان نقش مهمی در فرهنگ و زندگی ایرانیان دارد. شب یلدا به عنوان یک فرصت برای ارتباط اجتماعی، حفظ هویت فرهنگی و ایجاد امید و شادی در دل زندگی روزمره‌ی مردم دارد. هم‌چنین، این جشن به عنوان یک تمرین برای ارتباط با طبیعت و احترام به محیط زیست نیز اهمیت دارد. امروزه شب یلدا به عنوان یکی از مهمترین جشن‌ها و رویدادهای فرهنگی، اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد. این شب به عنوان نمادی از تغییر فصل و آغاز دوره‌ی جدید است.

ثبت جشن یلدا در فهرست میراث معنوی جهانی

در آذر ۱۴۰۱ شب یلدا یا چله به‌ عنوان نوزدهمین عنصر میراث‌ فرهنگی ناملموس ایران در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در پرونده‌ای مشترک میان ایران و افغانستان ثبت جهانی شد.

“میراث فرهنگی ناملموس” به تولیدات و فرایندهای فرهنگی مانند: آیین‌ها، هنرها، ترانه‌ها، آوا و نواها، موسیقی‌ها، رویدادها، مهارت‌ها و توانمندی‌هایی گفته می‌شود که در میان مردم و یا یک قوم در منطقه‌‌ی خاص جغرافیایی مرسوم بوده و با گذشت زمان، نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند، به دوران معاصر یک ملت به ارث می‌رسد و هم‌چنان به عنوان یک عنصر و ارزش فرهنگی توسط مردم ترویج، حفاظت و پاسداری می‌شود.