کفش چینی، میخی بر تابوت دباغی زنجان
نیازی به ورق زدن صفحات کتاب تاریخ شهر زنجان نیست. هنوز هم نام محله دباغ‌ها بر سر زبان‌ها بوده و نشان از حضور قدرتمند صنعت چرم در این شهر دارد ولی حالا از این صنعت بزرگ فقط نامی برای محله‌ای که دیگر نه دباغی دارد و نه کسی در آن پیدا می‌شود که بداند دباغ‌ها چه کسانی بودند و چه می‌کردند، بر جای مانده است.
بر اساس گفته قدیمی‌های بازار، در ۳ تا ۴ دهه ابتدایی ۱۳۰۰ در زنجان چرم‌دوزی رونق بسیاری داشت؛ به طوری که در بازار قیصریه، راسته میرزایی، قیصریه کوچک و راسته حجت‌الاسلام بیشتر مغازه‌ها به تولید کفش مشغول بودند ولی حالا بسیاری از این مغازه‌ها تغییر کاربری داده‌اند.
کتاب قطور تاریخ زنجان را بیشتر ورق بزنید تا برسید به زمانی که مردان نمکی در دوره هخامنشیان و ساسانیان می‌زیستند؛ حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد مسیح. آن‌ها نیز کفش‌های چرمی به پا داشتند و مومیایی‌های به دست آمده از معدن چهرآباد دست‌سازه‌های چرمی از قبیل چکمه بلند مرد نمکی شماره یک، کفش چرمی دیگر مومیایی‌ها، غلاف چاقو از جنس چرم و بند و طناب‌هایی از جنس چرم، این اشیای گران‌بها را برای نمایش تمدن و مدنیت منطقه در آن دوران برای ما به ارمغان آوردند.
همچنین می‌گویند ورود صنعت چرم به زنجان در زمان حمله مغول صورت گرفت؛ زمانی که صنعت‌گران چرم خراسانی که در شرق و شمال‌شرقی ایران سکونت اختیار کرده بودند به علت جنگ‌های خونین و زد و خوردهای محلی در عصر شاهانی مانند ملوک دوره ساسانیان، غزنویان و بالاخره سلجوقیان که خطه خراسان را مورد تاخت و تاز قرار داده بودند، جلای وطن کرده و در سایر شهرها از جمله زنجان ساکن شدند و این امر موجب رونق صنعت دباغی و چرم‌سازی در این استان شد.
مجتبی تهذیبی از کهنه‌کاران صنعت تولید کفش چرم دست‌دوز توسط ماشین در زنجان است که در کارگاه خود، کارخانه‌ای را جای داده و با ۱۸ نفر کارگر خطوط تولید خود را فعال و سرپا نگه داشته و به تولید انواع مصنوعات چرمی مشغول است.
با حوصله تمام در مورد بخش‌های مختلف تولید یک کفش چرم و کاربرد دستگاه‌هایی که در آنجا مستقر هستند توضیح می‌دهد، شما می‌توانید برق شوق را در چشمانش وقتی که دارد تکه چرمی را در دست گرفته و یا نحوه تهیه قالب بر اساس سایز پای مشتری بومی را توضیح می‌دهد، ببینید.
بر اساس توضیحات او یک کفش از قسمت‌های مختلفی همچون زیره، رویه، پاشنه‌ها، تخته کفش، لایه میانی تخته و کفی تشکیل شده است که اصلی‌ترین قسمت‌های هر کفش به حساب می‌آید. او می‌گوید: «از آنجایی که چرم همانند پارچه شکل هندسی مشخصی ندارد، به همین دلیل بنا به نیاز برای حداقل پرتی هنگام برش، دستگاهی که برش را با لیزر انجام می‌داد با همکاری متخصصان بومی استان به دستگاه برش با کاتر (فلش‌کات) تبدیل کردیم؛ چراکه برش با کاتر برای چرم بهتر از برش با لیزر است».
چند قدم حرکت می‌کند و کنار دستگاه دیگری که کار لویس را انجام می‌دهد، ایستاده و ادامه می‌دهد: «باید لبه‌های چرم و در نقاطی که روی آن دوخت و دوز انجام می‌گیرد نازک‌تر شود. این عمل توسط ماشین لویس انجام می‌شود. چسب‌زنی و لب تا (چکش‌زنی) در مرحله بعد قرار دارد. قسمت‌هایی که روی آن‌ها قرار است دوخته شود پس از لویس کاری توسط چسب روی هم قرار گرفته با چکش‌زنی محکم می‌شود. این امر جهت سهولت و بالا رفتن دقت دوخت، انجام می‌شود.
او یک تکه لایی را برداشته و اظهار می‌کند: شرکت‌های لایی‌سازی مواد اولیه خود را از ضایعات صنایع بزرگ نساجی تولید می‌کنند. در گذشته لایی مورد استفاده از خارج از کشور توسط تجاری که آشنایی با محصول نداشتند، تامین می‌شد و این ناآگاهی مشکلاتی را برای تولیدکننده به وجود می‌آورد ولی حالا در استان زنجان یک شرکت لایی‌سازی، لایه مورد نیاز را با ضخامت درخواستی تولید می‌کند.
هر قدمی که برمی‌دارد در رابطه با دستگاهی که در کال کار کردن است، توضیح می‌دهد و حتی توضیحاتی را به کارگرانش می‌دهد، خط تولید همچنان ادامه دارد. از ۱۸ کارگر فعال در این کارگاه تولیدی، ۶ نفر آنان ناشنوا هستند و حال متوجه سکوت کارگری می‌شوم که در بدو ورود در پاسخ به سئوال من برای وقت ملاقات با مدیر مجموعه، سکوت کرد. تهذیبی زبان اشاره می‌داند و به راحتی با کارگرانش ارتباط برقرار می‌کند و کار کردن با این افراد را راحت‌تر از افراد عادی می‌داند.
توضیح در مورد نحوه تولید کفش با پایان خط تولید، پس از دیدن زیره‌گذاری، پرس، دستگاهی که شوک سرما و رطوبت به کفش می‌دهد و …. به پایان می‌رسد. از نظر تهذیبی هم ارزش کارهای یدی در این دوران به آخر خط خود رسیده و او جوانان را علاقه‌مند به کار یدی نمی‌داند.
تولید کفش چرم دست‌دوز؛ صنعت گذشتگان و شغل خانگی مردمان امروز زنجان
این روزها هنرمندان زنجانی به تولید صنایع چرمی روی آورده‌اند که توسعه این صنعت در آینده می‌تواند به رونق اشتغال خانگی کمک شایانی کند، اگر چه آموزش چرم‌دوزی نیازمند آموزش‌های پیچیده نیست و علاقه‌مندان می توانند این صنعت را با کم‌ترین تکنیک یاد بگیرید اما دغدغه‌هایی نیز از سوی فعالان این عرصه عنوان می‌شود که یکی آموزش استاد و شاگردی به صورت سنتی است و این در حالی است که گاهی اینگونه آموزش‌ها برای ورود به بازار کافی نیست.
در حال حاضر صنعت چرم‌دوزی در زنجان برای کسب درآمد مورد توجه قرار گرفته و هنرمندان این بخش در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های مختلف شرکت می‌کنند. ایده‌های نو در صنعت چرم موجب رونق آن شده است و کارآفرینان زنجانی با تلفیق هنر و اقتصاد، این صنعت را رونق داده‌اند. تولید کیف پول زنانه و مردانه، آئینه جیبی، جا کلیدی، کیف دسته چک، جا کارتی، کوله‌پشتی، کیف کمری و دوشی و کیف دیپلمات، از جمله محصولات تولیدی این صنعت در استان زنجان محسوب می‌شود.
روزگاری در زنجان ماده اولیه کفش و چاروق‌ها و حتی غلاف چاقو و شمشیر و بسیاری موارد دیگر که در زندگی انسان‌ها پرکاربرد است، توسط دباغ‌ها تولید و توسط برخی دیگر دوخته و تهیه می‌شد، ولی حالا این صنعت دیگر رمق چندانی برای ایستادگی در پیچ و خم اقتصاد بیمار را ندارد. کسی چه می‌داند شاید پسران دوست نداشتند پدرپیشگی کنند، شاید هم واردات بی‌رویه کفش چینی پای کفش چرم زنجان را از بازار کوتاه کرد. شاید هم نبود خلاقیت در تولیدات و بروز نشدن تولیدکنندگان، میخی بر تابوت صنعت چرم و کفش چرمی زنجان شد.
مشاغل خانگی بحث روز دنیا است و امروزه کشورهای پیشرفته به این نتیجه رسیدند که باید در راستای حمایت از اقتصاد و افزایش تولید ناخالص داخلی به مشاغل خانگی توجه ویژه‌ای کنند. حال صنعتی‌هایی که در گذشته در واحدهای تولیدی انجام می‌شد؛ راه به خانه‌ها باز کرده و موجبات ایجاد اشتغال را برای همه به وجود آورده است و حال مصنوعات چرمی به عنوان صنعت تبدیل ضایعات سایر صنایع به کالا، به عنوان شغل خانگی می‌تواند جایگاه ویژه داشته باشد.
منبع: ایسنا