رنگینه خمی؛ ویژگی ها و مکانیسم رنگرزی آن

جامه پوش: امروزه رنگینه های خمی (Vat Dyes) علیرغم هزینه بالا، محبوبیت زیادی پیدا کرده اند. حال ممکن است بپرسید که ما برای تولید لباس های جین، از رنگینه های نیلی استفاده می کنیم؛ آیا رنگینه های نیلی همان رنگینه های خمی هستند؟

بله و خیر؛ درست است که رنگ نیلی یکی از اعضای خانواده رنگینه های خمی است، اما حقیقت این است که رنگینه های خمی هیچ تمایلی به بسترهای سلولزی ندارند، حتی در حالت احیا شده و محلول.

در این مقاله قصد داریم بر روی رنگینه های خمی تمرکز کنیم. از آنجایی که این رنگینه ها ثبات رنگی عالی دارند؛ لذا چنانچه خواهان ایجاد تغییر رنگ های عرضی باشید، تنها انتخاب شما به حساب می آیند.

چرا این رنگینه ها، خمی نامیده شده اند؟

در وهله اول باید بدانیم که این نام از کجا آمده است. از نظر تاریخی این نوع از رنگرزی در ظروف چوبی یا خمره های رنگرزی صورت گرفته است؛ به همین دلیل به آنها رنگینه های خمی گفته می شود. در ادامه مختصری درباره روند باستانی رنگرزی با این رنگینه ها صحبت خواهیم کرد.

تخمیر خمی

در گذشته کل روند حل شدن رنگینه نیلی 2 تا 3 روز طول می کشید. آنها از فرآیندهای باکتریولوژی برای تبدیل رنگینه نیلی، به شکل محلول آن استفاده می کردند. ابتدا ساکاریدها (Saccharides) به حمام رنگ اضافه می شدند. این ساکاریدها با تخمیر به اسید لاکتیک تبدیل می شدند. سپس اسید لاکتیک به اسید بوتیریک، دی اکسید کربن و هیدروژن تقسیم می گردید.

این هیدروژن آزاد شده چیزی است که در نهایت رنگ نیلی را به سفید تقلیل می دهد. بعدها آهک هیدراته Ca(OH)_2 برای حل رنگینه سفید نیلی اضافه می شد که به نوبه خود محلول زردی که برای رنگرزی لازم است را تولید می کرد.

وتینگ (Vatting) چیست؟

از آنجاییکه در این مطلب این اصطلاح را به کرات خواهید شنید؛ لذا لازم است در ابتدا تعریفی از آن داشته باشیم. در واقع Vatting فرآیند تبدیل رنگینه های خمی نامحلول، به شکل محلول آنهاست. زیرا هدف نهایی این است که بستری یکنواخت را در یک محیط آبی برای رنگینه ایجاد کنیم.

چون فرم نامحلول رنگینه خمی هیچگونه تمایل جذبی به الیاف سلولزی ندارد؛ پس لازم است که آن را به فرم محلول تبدیل کرده تا بتوان الیاف سلولزی را نیز با آن رنگ کرد. با کمک یک ماده مناسب احیا کننده و قلیایی، می توان رنگینه خمی غیر قابل حل را به فرم لوکو (Leuco) محلول درآورد. چنین کاری معمولاً منجر به تغییر رنگ رنگینه می شود.

رنگرزی خمی به چه معناست؟

اگر بخش های قبلی مقاله را خوانده باشید؛ در حال حاضر تا حدودی با این قضیه آشنایی دارید. لذا به جای تعریف آن در قالب یک جمله پیچیده، قصد داریم این فرآیند را به صورت مرحله به مرحله توضیح دهیم.

• این رنگینه محلول در آب نیست و غالباً حاوی یک گروه کتو است.
• در خلال فرآیندی به نام vatting به فرم محلول در آب تبدیل می شود.
• محلول آبی قلیایی روی بستر اعمال می گردد.
• متعاقباً رنگینه به فرم نامحلول در الیاف اکسیده می شود.

مراحل معمول رنگرزی خمی (روش رمق کشی)

روند رنگرزی با رنگینه های خمی شامل چهار مرحله زیر است:

• احیا: رنگدانه های نامحلول خمی به آنیون های محلول تبدیل می شوند.
• انتشار: آنیون های خمی لکو وارد الیاف سلولزی می شوند.
• اکسیداسیون: رنگینه های محلول به فرم رنگدانه اکسید می شوند.
• صابونی کردن: رنگینه ها متبلور می شوند و به شکل سنگدانه های بزرگ پایدار درمی آیند، و نمی توانند به دلیل احتباس فیزیکی، از الیاف خارج گردند.

منبع:Textile Tuts